Κλεάνθης ο Στωικός, Ύμνος στον Δία

Ο Κλεάνθης (331-232 π.Χ.) γεννήθηκε στην Άσσο της Μικράς Ασίας (κοντά στην Τροία), νωρίς όμως επισκέφθηκε την Αθήνα, όπου και τελικά εγκαταστάθηκε μόνιμα. Υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους φιλοσόφους της σχολής των Στωικών και διάδοχος του ιδρυτή της, του Ζήνωνα από το Κίτιο, στη διεύθυνσή της (263-232 π.Χ.). Άνθρωπος με ακέραιο ήθος, ο οποίος έχαιρε εκτίμησης ακόμη και από τις αντίπαλες φιλοσοφικές σχολές, συνέθεσε έναν από τους ωραιότερους αρχαιοελληνικούς ύμνους που γνωρίζουμε, τον Ύμνο στο Δία, ύψιστη έκφραση της στωικής ευσέβειας και αντίληψης για το θείο. Έγραψε βέβαια έργα και σε πεζό λόγο, όπου όμως για λόγους σαφήνειας παρενέβαλλε εξάμετρους ή ιαμβικούς στίχους, επειδή πίστευε ότι η ποίηση ταίριαζε περισσότερο από τον πεζό λόγο για την έκφραση της αλήθειας σχετικά με τη φύση των θεών (Σενέκας, Epist. 108, 10).

            Ο Κλεάνθης, όπως αναφέρεται από το Διογένη το Λαέρτιο, έγραψε 50 συνολικά έργα. Σ' αυτά εξέθετε τις φιλοσοφικές  του απόψεις: αρχή του παντός είναι το πυρ, πυρ όμως είναι και ο κόσμος, με τον οποίο αποτελούν ταυτότητα. Η ψυχή προέρχεται από την ύλη. Ύψιστο αγαθό του ανθρώπου είναι να προσαρμόζει την ατομική του βούληση στους νόμους της φύσης, του σύμπαντος. Γνώση δεν είναι παρά το αποτέλεσμα των εξωτερικών εντυπώσεων στην ανθρώπινη ψυχή.

            Με τον Κλεάνθη η διδασκαλία του Ζήνωνος διαποτίστηκε από θρησκευτική θέρμη. Θεωρούσε το σύμπαν σαν μια ζωντανή ύπαρξη, το θεό ως την ψυχή του σύμπαντος, τον ήλιο ως καρδιά του. Στην ηθική τόνισε την ανιδιοτέλεια, λέγοντας ότι το να κάνεις καλό στους άλλους με την προοπτική του ιδίου οφέλους είναι συγκρίσιμο με το να τρέφεις βόδια με σκοπό να τα φας. Υποστήριξε ότι οι κακές σκέψεις είναι χειρότερες από τις κακές πράξεις, όπως ακριβώς ένας όγκος που σκάει από έναν που δε σκάει.

Ο ύμνος στον Δία είναι το μόνο ποίημα του Κλεάνθη που σώθηκε ολόκληρο. Η σύγκριση με τον αντίστοιχο καλλιμάχειο ύμνο φανερώνει ότι ενώ ο Καλλίμαχος ασχολείται με την ανάπτυξη των παραδοσιακών υμνολογικών χαρακτηριστικών, για να επιτύχει ένα ενσυνείδητο λογοτεχνικό αποτέλεσμα, ο Κλεάνθης αναπτύσσει και τροποποιεί τη βασική μορφή του εξαμετρικού ύμνου (= επίκληση, αρετές του θεού, δέηση και χαιρετισμός) σε έναν τραχιά λαξευμένο στίχο για φιλοσοφικούς σκοπούς, εντάσσοντας τον καθιερωμένο ποιητικό Δία και τις συμβατικές ιδιότητές του στη νέα στωική κοσμολογία. Το ποίημα βρίθει από υπαινιγμούς στον Ηράκλειτο, του οποίου το κοσμοείδωλο θεωρείται από τον Κλεάνθη ενισχυτικό των στωικών ιδεών.

Οι στίχοι 1-6 αποτελούν το προοίμιο του ύμνου. Ο παγκόσμιος θεός / νόμος διευθύνει όλα τα πράγματα και αξίζει τη δοξολογία μας. Ο Κλεάνθης χρησιμοποιεί πολύ το ομηρικό λεξιλόγιο με καινούργια όμως σημασία. Η επίκλησή του είναι δομημένη παραδοσιακά: προσφώνηση στο θεό, επανάληψη της αντωνυμίας δευτέρου προσώπου, αιτιολόγηση της εξύμνησης. Στίχοι που τελειώνουν με στίξη και ηχηρά επίθετα αυξάνουν τη μεγαλοπρέπεια και την επισημότητα.

 1         Των αθανάτων ενδοξότερε, πολυώνυμε, [1] αιώνια πανίσχυρε,

            Δία, της φύσης[2] πρώτη αρχή, που κυβερνάς τα πάντα με το νόμο[3] σου,

            χαίρε! Δίκαιο είναι όλοι οι θνητοί να προσφωνούν εσένα.

            Γιατί από εσένα γεννηθήκαμε - μίμηση ιδιότητας θεϊκής λαχαίνοντας

5          μόνοι εμείς οι άνθρωποι[4]- όλα τα θνητά που ζουν και σέρνονται πάνω στη γη.

            Γι' αυτό κι εγώ εσένα θα εγκωμιάσω και τη δύναμή σου πάντα θα ψάλλω.

            [5]Σ' εσένα υπακούει, πράγματι, όλος αυτός ο κόσμος που γύρω απ' τη γη

στροβιλίζεται, όπου τυχόν τον οδηγείς, και με τη θέλησή του εξουσιάζεται.

Τέτοιο εργαλείο έχεις βοηθό στ' ανίκητα χέρια σου,

10        διχαλωτό, πυρωμένο, παντοτινά που ζει κεραυνό.

Γιατί από το χτύπημά του ολοκληρώνονται όλα τα έργα της φύσης. [6]

Μ' αυτόν εσύ κατευθύνεις την ενιαία τάξη του κόσμου, που μέσα[7]  απ' όλα

περνά κι ανακατεύεται με τα μεγάλα και τα μικρά φώτα[8]........

.................................................................................................

εσύ, που τόσο μεγάλος είσαι, ύψιστος βασιλιάς για πάντα.

15        Κι ούτε πάνω στη γη γίνεται έργο κανένα χωρίς εσένα, θεέ,

ούτε στον θείο, αιθέριο πόλο τ' ουρανού, ούτε στον πόντο,

εκτός απ' όσα πράττουν οι κακοί από μωρία δική τους.

Μα εσύ και τα υπερβολικά γνωρίζεις να τα κάνεις πρέποντα και τάξη να βάζεις στην αταξία,

κι εκείνα που μοιάζουνε εχθρικά μέσα από εσένα φιλιώνουνε. [9]

20        Γιατί έτσι σε σύνολο ένα τα πάντα συνταίριασες, καλά με κακά,

ώστε ένας να είναι ο λόγος όλων[10] αιώνιος.

Αυτόν αποφεύγουν και προσπαθούν ν' απορρίψουν όσοι απ' τους θνητούς

είναι κακοί, οι κακόμοιροι, που την κατοχή αγαθών διαρκώς ποθώντας

ούτε τον κοινό νόμο του θεού παρατηρούν, ούτε του δίνουν σημασία.

25        Σ' αυτόν αν υπάκουαν θα μπορούσαν να ζήσουν βίο αγαθό, μυαλωμένο.

Όμως αυτοί ορμούν δίχως μυαλό ο καθένας κι αλλού,

άλλοι ανταγωνισμό κακό μεταξύ τους για τη δόξα έχοντας,

άλλοι στραμμένοι στο κέρδη δίχως καμία ευπρέπεια,

άλλοι στη ραστώνη και του σώματος τις ηδονές. [11]

30        Όμως τους βρίσκουν συμφορές και σύρονται κάθε φορά και σ' άλλο στόχο, απ' τη σπουδή τους καταλήγοντας σε κάτι εντελώς αντίθετο απ' την καλή ζωή που προσδοκούν.           

[12]Αλλά Δία, δότη όλων των χαρισμάτων, μαυροσύννεφε, άρχοντα του κεραυνού, [13] είθε να ελευθερώνεις τους ανθρώπους απ' την ολέθρια άγνοια:

αυτήν εσύ, πατέρα, σκόρπισέ την μακριά απ' την ψυχή, το σχέδιο δώσε

35        να γνωρίσουμε που πάνω του βασίζεσαι και με δικαιοσύνη κυβερνάς τα πάντα, ώστε αφού μας κάνεις τούτη την τιμή, να στην ανταποδώσουμε,

υμνώντας τα έργα σου ακατάπαυστα, καθώς ταιριάζει

σε κάποιον που είναι θνητός, αφού ούτε στους θνητούς υπάρχει κάποιο προνόμιο μεγαλύτερο, ούτε στους θεούς, απ' το να υμνούμε τον αιώνιο κοινό νόμο, όπως είναι δίκαιο.

---

[1] Στο παραδοσιακό θρησκευτικό πλαίσιο η λέξη αφορά τους πολλούς λατρευτικούς τίτλους ενός θεού, όμως εδώ εφαρμόζεται στο στωικό Θεό, ο οποίος είναι λόγος / νόμος / φύσις / πρόνοια / ειμαρμένη κ.τ.λ. Ο θεός των Στωικών δεν είναι πάνω και πέρα απ' το σύμπαν που δημιουργεί και εξουσιάζει, αλλά ταυτίζεται μ' αυτό. Επιπλέον υπάρχει στο σημείο αυτό κατά πάσα πιθανότητα ένας υπαινιγμός στη στωική ιδέα ότι τα ονόματα των διαφόρων θεών του Ολύμπου είναι στην πραγματικότητα όλα τους ονόματα για τις διάφορες όψεις της μόνης φύσεως.

[2] Φύση για τους Στωικούς είναι η ουσία των πραγμάτων. Αυτή δίνει σε κάθε πράγμα του κόσμου την ξεχωριστή του ουσία και ελέγχει τις διαδικασίες της αλλαγής και της παρακμής. Φύση και Θεός ταυτίζονται.

[3] Όλα τα πράγματα διευθύνονται από το θεϊκό νόμο σε συμφωνία με τη λογική (λόγος).

[4] Οι άνθρωποι είναι πλασμένοι κατ' εικόνα του Θεού με την έννοια ότι μόνο αυτοί απ' όλα τα ζώντα, τα οποία όμως επίσης έχουν την αρχή τους στο Θεό, διαθέτουν την ικανότητα της λογικής και είναι επομένως σε επαφή με το θείο λόγο του σύμπαντος.

[5] Από το στίχο 7 ως και το στίχο 31 έχουμε το κυρίως μέρος του ύμνου. Ο Ζευς / Λόγος είναι η πυρφόρα αρχή του σύμπαντος και διευθύνει όλα τα πράγματα. Το στωικό κοσμοείδωλο είναι ντετερμινιστικό: κάθε γεγονός είναι ορισμένο εκ των προτέρων και λαμβάνει χώρα σε αρμονία με το θεϊκό σχέδιο / λόγος που ενεργεί πάντα για το αγαθό. Οι ανόητοι, όπως και οι σοφοί, έχουν το δικό τους ρόλο στο θεϊκό σχέδιο. Ενώ όμως οι σοφοί παίζουν εκούσια το ρόλο τους, οι ανόητοι αγωνίζονται, μάταια όμως, ενάντια στο πεπρωμένο. Αυτή η ντετερμινιστική θέαση του κόσμου οδήγησε τους Στωικούς σε αδιέξοδα όσον αφορά το θέμα της ελεύθερης βούλησης: η αφροσύνη των ανόητων δεν είναι και αυτή μοιρόγραφτη;

[6] Οι Στωικοί, ακολουθώντας τον Ηράκλειτο, θεωρούσαν το καθαρό αιθέριο πυρ ως διευθύνουσα αρχή του σύμπαντος. Πίστευαν ότι μια τάση, ένας τόνος, συνέχει το σύμπαν ως όλο, αλλά και κάθε ξεχωριστό πράγμα μέσα σ' αυτό. Αυτός ο τόνος προκαλείται από το καθοδηγητικό χτύπημα της φωτιάς.

[7] Στο πρωτότυπο υπάρχει η πρόθεση διά (=διαμέσου), η οποία έχει τεθεί ως υπαινιγμός στην παρετυμολογία του ονόματος του Δία από την πρόθεση αυτή, παρετυμολογία που είχε ήδη επιχειρήσει ο Ησίοδος, Έργα και Ημέραι 3-4. Είναι για τους Στωικούς διά, διαμέσου, του Δία που συμβαίνουν όλα τα πράγματα.

[8] Μεγάλα φώτα είναι ο Ήλιος και η Σελήνη, μικρά οι πλανήτες και τα άστρα. Μετά το στίχο αυτό υπάρχει χάσμα στο κείμενο, πιθανώς αρκετών στίχων, όπου ο Κλεάνθης απαριθμούσε ίσως και άλλα πράγματα που διαπερνά ο Ζευς / λόγος / πυρ.

[9]Το νόημα των στίχων είναι: οι υπερβολές εξομαλύνονται σε μια ευρύτερη θέαση των πραγμάτων, η φαινομενική αταξία αποδεικνύεται ότι συντελεί στη ρυθμισμένη φύση του σύμπαντος, πράγματα που φαίνονται στη περιορισμένη αντίληψή μας σε διάσταση μεταξύ τους, στην πραγματικότητα είναι μέρος του ίδιου αγαθού κοσμικού σχεδίου.

[10] Η λογική που επηρεάζει και συνέχει όλα τα πράγματα.

[11] Για τους Στωικούς, όχι η ίδια η σωματική απόλαυση, αλλά το κυνήγι της αποτελεί λάθος.

[12] Μια και μόνη μεγαλοπρεπής περίοδος (στ. 32-39) ολοκληρώνει τον ύμνο. Οφείλεται στο Θεό / Λόγο το ότι ζούμε και κινούμαστε, άρα αξίζει τη δοξολογία μας. Η τυπική καταληκτική δέηση των ελληνικών ύμνων είναι μια συμφωνία ανάμεσα σε δύο ανόμοια μέρη: ο άνθρωπος προσφέρει τιμές στους θεούς και σε αντάλλαγμα λαμβάνει ευημερία. Όμως σ' αυτόν τον ύμνο είναι ο Θεός που πρέπει να ενεργήσει πρώτος για να τιμήσει το λάτρη του και κατόπιν με τη σειρά του θα τιμηθεί (στ. 36). Η παραδοξότητα αυτή οφείλεται στο ότι μόνο αν ο θεός χαρίσει στον άνθρωπο τη λογική, μπορεί ο τελευταίος να αποδώσει με τη σειρά του ορθή λατρεία.

[13] Ο Δίας δεν είναι μόνο ο άρχοντας του κεραυνού, του πυρός, αλλά το ίδιο το πυρ.