Κύπρι δέσποινα: ένα νέο ερωτικό απόσπασμα της Σαπφώς

Ο πάπυρος που μας διέσωσε το νέο ποίημα της Σαπφώς για τα αδέρφια της (βλ. http://heterophoton.blogspot.gr/2015/04/blog-post_26.html) μας προσέφερε επίσης τις δύο πρώτες στροφές από μια ερωτική της σύνθεση. Το νέο αυτό ερωτικό απόσπασμα δεν σώζεται σε τόσο καλή κατάσταση, αλλά συμπίπτει εν μέρει με θραύσμα που διέσωσε σε επίσης κακή κατάσταση ένας άλλος πάπυρος, γνωστός από παλιότερα (P. Oxy. 1231). Το γεγονός αυτό μας βοηθά να συμπληρώσουμε σε ένα βαθμό τα κενά του νέου ποιήματος, στηριζόμενοι στα ίχνη και του παλαιότερου παπύρου. Το νέο ποίημα προέρχεται από το πρώτο βιβλίο της αλεξανδρινής έκδοσης των ποιημάτων της Σαπφώς. Αποτελεί, στο βαθμό που σώζεται, μια κραυγή της καρδιάς της ποιήτριας, μια συναισθηματική έξαρση από αυτές για τις οποίες η Σαπφώ έμεινε διάσημη. Η Σαπφώ επικαλείται την Αφροδίτη, κάτι που μπορεί να παραπέμπει σε κάποιο λατρευτικό πλαίσιο ως αφορμή για την εκτέλεση του ποιήματος, αλλά ο τόνος έχει μια οικειότητα: είναι η φωνή διαμαρτυρίας μιας γυναίκας που έχει δεχτεί παλαιότερα την επίσκεψη (ή και την εύνοια) της θεάς, αλλά τώρα νιώθει εγκαταλειμμένη από αυτήν. Η θεά δεν βοηθά την Σαπφώ να κρύψει το ερωτικό της πάθος, όπως θα ήθελε, αλλά αντίθετα δεν το συγκρατεί και το ενισχύει. Ο έρωτας, σαν τρικυμία, κάνει τα γόνατα να παραλύουν. Ωστόσο η ποιήτρια ελπίζει ότι η ψυχή της θα αντέξει, όπως το κατάρτι τον άνεμο που φυσά:

Αρχαίο κείμενο

πώϲ κε δή τιϲ οὐ θαµέωϲ ἄϲαιτο,

Κύπρι δέϲ̣π̣ο̣ιν̣’, ὄττινα [µ]ὴ̣ φίλ[ηϲθα

ὠϲ] θέλοι µάλιϲτα πάθ̣[οϲ] κάλ̣[υψαι

  µηδ’] ὀνέχηϲθα;           

ϲὺν] ϲ̣άλοιϲί µ’ ἀλεµά̣τ̣ω̣ϲ̣ δ̣αΐ̣ϲ̣δ̣[ηϲ

ἰµέ]ρω⟨ι⟩ λύ{ι̣}ϲαντι γ̣όν’, ὤ⟨ι⟩µ’, ἔγ̣[ω δέ

λαί]λ̣απ̣αϲ [φ]α̣ῖµ’ οὐ προ[τόνοιϲ] π̣ερήϲ[ην

    ̣  ̣  ̣]νε̣ερ  ̣[  ̣]αι       

Απόδοση

Πώς να μην συχνολυπηθεί εκείνος,

Κύπρι δέσποινα, που δεν τον αγαπάς,

ουδέ τον συγκρατείς,

το πάθος του σαν θέλει προπάντων να καλύψει;

Μ’ αντάρες μ’ αφανίζεις μάταιες,

με πόθο που, ωιμέ, τα γόνατα μου έχει λύσει. Όμως εγώ νομίζω

πως η λαίλαπα τα σκοινιά του καταρτιού δεν θα χαλάσει [...]

"Φήμη αιώνια ας τιμά το φως σου το άσβεστο" (Ανώνυμος Παιάνας στον Απόλλωνα)

  

            Ο παιάνας αυτός βρέθηκε στην πίσω όψη ενός παπυρικού στρατιωτικού εγγράφου του 156 μ.Χ. Αποτελείται αποκλειστικά από μακρές συλλαβές, επομένως ανήκει σε μια κατηγορία θρησκευτικών ασμάτων που καλούνται «σπονδαϊκές επικλήσεις». Τέτοιου είδους ποιήματα βρίσκουμε ήδη στην αττική τραγωδία (Ευρ., Ίων 125-127). Το ποίημα ανοίγει συμβατικά με μια σειρά τόπων που αγαπά ο Απόλλων. Οι στίχοι 7-8 φαίνονται να υπαινίσσονται την τιμωρία του Τιτυού από τον θεό. Οι τελευταίοι δυο στίχοι περιλαμβάνουν στοιχεία συγκρητισμού λατρειών που δείχνουν ότι ο ύμνος είναι ύστερης εποχής: ο Δίας κρατά πυρσούς προς τιμήν του Απόλλωνος σαν Ελευσίνιος δαδούχος, οι καρποί μεγαλώνουν με τη δύναμη του φωτός του Απόλλωνα, ο οποίος φαίνεται να έχει ιδιότητες παρόμοιες με της Δήμητρας.     

"Να πάρεις νερό του Χάρου": αρχαιοελληνική καταραστική ποίηση

Θραξ

Στην κατηγορία της καταραστικής ποίησης φαίνεται ότι ανήκε και το ποίημα Θραξ του Ευφορίωνος από τη Χαλκίδα. Κάποιος, ίσως ο ίδιος ο ποιητής, καταριέται έναν δολοφόνο με μυθολογικά παραδείγματα, ενώ απευθύνει ευλογίες προς το θύμα. Δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε αν το ποίημα είχε για αφετηρία του ένα πραγματικό ή ένα φανταστικό περιστατικό. Όπως μάλιστα προτείνουν οι Lloyd-Jones και Parsons (Supplementum Hellenisticum 413-5 στο υπόμνημα), ίσως το θύμα να μην ήταν καν άνθρωπος, αλλά κάποιο ζώο, ίσως ένας σκύλος από ράτσα Θρακική, η οποία αναφέρεται ως εξαιρετική από τους αρχαίους. Σε μια τέτοια περίπτωση οι κατάρες του ποιητή δε θα έπρεπε να νοηθούν πολύ σοβαρά.

Το επιτάφιο επίγραμμα για τον Πολυμήδη

Ένα από τα πράγματα που πάντα με γοητεύουν στην ασχολία μου με τον αρχαίο κόσμο είναι η τύχη των αφανών, αυτών που δεν άφησαν το όνομά τους στην ιστορία, αλλά έζησαν την καθημερινότητά τους όπως εμείς, λησμονημένοι πια από το χρόνο και την μνήμη. Αυτό εξηγεί μια ορισμένη διαστροφή μου με τα επιτάφια επιγράμματα που καταγράφουν την τύχη απλών ανθρώπων σαν κι εμάς: η παρουσίασή τους αποτελεί για εμένα έναν φόρο τιμής στην ανυπαρξία τους.

            Το επίγραμμα που ακολουθεί προέρχεται από κενοτάφιο και σώζεται στην Παλατινή ανθολογία 7.651. Είναι για κάποιον που χάθηκε στη θάλασσα και δεν επέστρεψε ποτέ στην πατρίδα και τους δικούς του. Ακόμη και το κενοτάφιο βρίσκεται σε ξένη χώρα, υψωμένο από κάποιον φίλο του νεκρού. Μια αγριελιά φυτρώνει δίπλα στο άδειο μνήμα. Ποιητής είναι ο Ευφορίων:

Ο θάνατος του Μελικέρτη και το ιερό πεύκο στους αγώνες του Ισθμού

Το απόσπασμα που ακολουθεί σχετίζεται με την ιστορία του Μελικέρτη, προς τιμήν του οποίου, κατά μία παράδοση, ιδρύθηκαν οι αγώνες στον ισθμό της Κορίνθου, τα Ίσθμια. Σύμφωνα με το μύθο ο Αθάμας, βασιλιάς του Ορχομενού, και η γυναίκα του Ινώ, κόρη του Κάδμου, ανάθρεψαν κρυφά από την Ήρα το Διόνυσο. Η θεά θυμωμένη τους προκάλεσε κρίση μανίας και τους έκανε να σκοτώσουν τα παιδιά τους. Η Ινώ κρατώντας στην αγκαλιά της το άψυχο πτώμα του γιου της Μελικέρτη έπεσε, κυνηγημένη από τον άντρα της, στη θάλασσα. Τότε η Ινώ και ο Μελικέρτης έγιναν θαλάσσιοι δαίμονες με τα ονόματα Λευκοθέα και Παλαίμων. Ένα δελφίνι έβγαλε στη στεριά το πτώμα του Μελικέρτη, το οποίο έθαψε στον ισθμό ο Σίσυφος, βασιλιάς της Κορίνθου, ιδρύοντας ταυτόχρονα τα Ίσθμια. Ο Πλούταρχος (676Ε) παραθέτει το απόσπασμα με αφορμή μια συζήτηση για το κατά πόσον έχει το σέλινο ή το πεύκο χρονική προτεραιότητα ως βραβείο για τους νικητές των Ισθμίων.  Με τον Μελικέρτη ήταν συνδεμένο προπάντων το ιερό πεύκο, όπου υποτίθεται ότι ξεβράστηκε το πτώμα του Μελικέρτη. Από τα κλαδιά αυτού του δέντρου φτιάχνανε τα στεφάνια για τους νικητές των Ισθμίων. Το ιερό πεύκο ήταν φυτρωμένο πλάι στο βωμό του Μελικέρτη στον Ισθμό. Μόνο μετά το θάνατο του λέοντα της Νεμέας και την καθιέρωση των αγώνων εκεί από τον Ηρακλή χρησιμοποιήθηκε ως βραβείο για τους νικητές το σέλινο, απ' όπου πέρασε κατόπιν και στα Ίσθμια, όπου όμως πρωταρχικό βραβείο ήταν τα κλαδιά από το πεύκο του Μελικέρτη. Πβ. και το απόσπασμα Supplementum Hellenisticum 265 από τα Αίτια του Καλλιμάχου.

Οι περιπέτειες και ο θρίαμβος του Βάκχου

Ευφορίων ο Χαλκιδεύς

Διόνυσος

Το ποίημα είχε ως θέμα του τις μυθολογικές περιπέτειες του θεού Διόνυσου και προσπαθούσε να αιτιολογήσει διάφορα έθιμα και τελετές, οι οποίες συνδέονταν μ' αυτόν, δεν γνωρίζουμε όμως ακριβώς ποιους και πόσους μύθους από τον κύκλο του Διόνυσου αξιοποιούσε. Πάντως, από τα υπολείμματα που σώζονται, φαίνεται ότι γινόταν τουλάχιστον αναφορά στη γέννηση και το σπαραγμό του Διονύσου από τους Τιτάνες, τη μανία του Διονύσου εξαιτίας της οργής της Ήρας, την άφιξή του στη Λυδία, την Αττική, το Άργος και προφανώς τη θριαμβευτική εδραίωση της λατρείας του σε όλη την Ελλάδα.

Ήρα, Ήρως, Τρισήρως: ετυμολογική διερεύνηση του ονόματος της θεάς

Το όνομα της Ήρας, συζύγου του Δία, παρουσιάζεται ήδη στις μυκηναϊκές πινακίδες. Πολλοί φιλόλογοι πιστεύουν ότι δεν αποτελεί τίποτε άλλο από την θηλυκή μορφή του ουσιαστικού ἥρως, λέξη η οποία επίσης απαντά στην Γραμμική Β΄ και μάλιστα στη μορφή μιας κατώτερης θεότητας που αποκαλείται Τρισήρως («τριπλός ήρωας» «τρεις ήρωες» ή αν το τρίς έχει εδώ υπερθετική σημασία «ύψιστος ήρωας» ή κάτι παρόμοιο. Πβ. τρισόλβιος ή τρισευτυχισμένος). Η λέξη ἥρως, όπως φαίνεται από τη μυκηναϊκή μαρτυρία, μπορούσε να έχει θρησκευτικό-λατρευτικό περιεχόμενο ήδη από τότε, παραπέμποντας ίσως σε κάποιον σημαίνοντα θεοποιημένο νεκρό. Στον Όμηρο, ωστόσο, αποτελεί περισσότερο ένα είδος τίτλου ευγενείας («κύριος» ή κάτι ανάλογο). Ορισμένοι θεωρούν ότι πρέπει να συνδέσουμε απώτατα και τις δύο λέξεις με μια ρίζα που δήλωνε το χρόνο και έδωσε με άλλο φωνηεντισμό τη λέξη ὥρα (εποχή, ώρα, χρονική στιγμή που επανέρχεται κυκλικά). Συνεπώς Ήρα θα ήταν «η θεότητα της χρονιάς ή των επαναλαμβανόμενων εποχών ή των σταδίων της ζωής που επανέρχονται κυκλικά». Ο Παυσανίας (8.22) καταγράφει μια παράδοση ότι η Ήρα διέθετε τρία επίθετα: Παῖς (πριν το γάμο με τον Δία), Τελεία (κατά τον γάμο της), Χήρα (όταν μάλωσε με τον Δία). Τα τρία αυτά στάδια δεν ήταν γραμμικά, αλλά κυκλικά: η Ήρα κάθε χρόνο ανανέωνε την παρθενία της με μπάνιο στον ποταμό Κάναθο (Παυσανίας 2.38). 

Ο Διόνυσος παραδίδει στον Ικάριο το μυστικό του οίνου

Ηριγόνη  

Στο ποίημα αυτό, συνθεμένο σε ελεγειακό μέτρο, ο Ερατοσθένης διηγούνταν την ιστορία του Ικάριου, γεωργού της Αττικής, ο οποίος είχε λάβει από το θεό Διόνυσο το δώρο του κλήματος, ως αντάλλαγμα για τη φιλοξενία του, θανατώθηκε όμως από μεθυσμένους χωρικούς, οι οποίοι πίστεψαν ότι προσπάθησε να τους κάνει κακό με το κρασί. Η κόρη του Ηριγόνη οδηγημένη από το γαύγισμα του σκύλου του βρήκε το πτώμα του πατέρα της μέσα σε μια τάφρο, όπου το είχαν εγκαταλείψει, και κρεμάστηκε. Το ποίημα αυτό ακολουθούσε την παράδοση των Αιτίων του Καλλίμαχου, περιείχε δηλαδή ένα πλήθος στοιχεία που στόχευαν στην αιτιολόγηση ορισμένων λατρευτικών στοιχείων μέσω του μύθου. Έτσι, η αυτοκτονία της Ηριγόνης που κρεμάστηκε, αιτιολογούσε την αττική γιορτή της Αιώρας (κούνιας): στη γιορτή αυτή κρεμούσαν από τις αιώρες, στη μνήμη της Ηριγόνης, μικρούς πίνακες, μάσκες και φαλλούς και τις κουνούσαν με τη συνοδεία ενός τραγουδιού που λεγόταν Αλήτις, προσφέροντας ταυτόχρονα τις απαρχές του τρύγου. Το αναφερόμενο στο κείμενο που ακολουθεί σφάξιμο του τράγου, ο οποίος έφαγε το κλήμα, αιτιολογούσε ένα λαϊκό έθιμο, από το οποίο πίστευαν οι Αλεξανδρινοί ότι γεννήθηκε η τραγωδία. Το έργο πρέπει να έκλεινε με έναν καταστερισμό, τη μεταμόρφωση σε άστρα του Ικάριου, της κόρης του και του σκύλου του (ως Βοώτη, Παρθένο και Σείριο αντίστοιχα).

Η αινιγματική ετυμολογία της λέξης "άνθρωπος"

Η ετυμολογία της λέξης «άνθρωπος» έχει αποτελέσει από τα αρχαία χρόνια ως σήμερα αντικείμενο διαφωνιών και διαφορετικές εκδοχές έχουν προταθεί στην πάροδο των χρόνων, πολλές από τις οποίες αστήρικτες. Ευτυχώς για μας σήμερα τα μυκηναϊκά αρχεία προσέφεραν πολύτιμες ενδείξεις για το πού πρέπει να αναζητήσουμε τη λύση. Στις μυκηναϊκές πινακίδες η λέξη εμφανίζεται με την αρχαϊκότερη φωνητικά μορφή της ως ἄνθρωκwος. Οι γλωσσολόγοι αμέσως επισήμαναν ότι ο χειλοϋπερωικός φθόγγος κw (qu) αποτελεί τον πρόδρομο του -π- της ιστορικής εποχής, σύμφωνα με μια εξέλιξη τυπική στις περισσότερες ελληνικές διαλέκτους μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών κέντρων: μπροστά από στρογγυλό φωνήεν ή -α- οι χειλοϋπερωικοί φθόγγοι τράπηκαν κατά κανόνα σε χειλικούς. Πβ. qwolos > polos > πόλος, gwasileus > basileus > βασιλεύς.