Ο Σωκράτης αποτελεί αγαπημένο στόχο
του Αριστοφάνη, ο οποίος τείνει μέσω της παρωδίας του φιλοσόφου να σατιρίσει
όχι μόνο προσωπικά τον ίδιο, αλλά και τη σοφιστική κίνηση και τις φιλοσοφικές
θεωρίες γενικότερα, για τις οποίες ο συντηρητικός κωμικός γενικά δεν έχει και
την πιο θετική άποψη. Ωστόσο μέσα από τις αριστοφανικές υπερβολές μπορούμε να
ανασυνθέσουμε κάτι από το διανοητικό κλίμα της εποχής. Τα γλωσσικά ενδιαφέροντα
της φιλοσοφίας της εποχής εκφράζονται κωμικά στο πεδίο της ετυμολογίας και της
γραμματικής. Στις Νεφέλες (στ. 383-394)
ο Σωκράτης εξηγεί στον Στρεψιάδη πώς δημιουργείται το φαινόμενο της βροντής.
Για να δείξει ανάγλυφα τον τρόπο δημιουργίας συγκρίνει τη βροντή με μια ηχηρή
πορδή και καταλήγει ταῦτ’ ἄρα καὶ τὠνόματα
ἀλλήλοιν, βροντὴ καὶ πορδὴ, ὁμοίω (γι' αυτό, λοιπόν, και οι δύο λέξεις, βροντή και πορδή, είναι μεταξύ τους όμοιες). Η αλήθεια είναι ότι στον πλατωνικό Κρατύλο υπάρχουν ορισμένες «ετυμολογίες»
που δεν είναι λιγότερο παράλογες (π.χ. ψυχή < *φυσέχη < φύσιν ὀχεῖ καὶ ἔχει), αλλά ο Αριστοφάνης πρέπει περισσότερο να
σατιρίζει τις ετυμολογικές πρακτικές του Αναξαγόρα και του Διογένη από την
Απολλωνία. Μια άλλη αστεία «ετυμολογία» είναι ο παραλληλισμός ανάμεσα στη λέξη ἄνθρωποι και ἄνθρακες στις Νεφέλες (94-99).
Εκεί συγκρίνεται επίσης κοσμολογικά ο ουρανός με το καπάκι (πνιγεύς), με το οποίο οι αρτοποιοί έσβηναν
τα κάρβουνα, μια εικόνα εμπνευσμένη ακριβώς από τον προηγούμενο παραλληλισμό.
Στο
πεδίο της γραμματικής ο Στρεψιάδης συμπεριλαμβάνει τη λέξη ἀλεκτρυών (κόκορας) σε έναν κατάλογο αρσενικών ζώων. Ο Σωκράτης
ενίσταται και επισημαίνει ότι η λέξη χρησιμοποιείται και για την κότα. Το σωστό
θα ήταν ο κόκορας να αποκαλείται ἀλέκτωρ
και η κότα ἀλεκτρύαινα (Νεφ. 660-66). Επίσης, όταν ο Στρεψιάδης
χρησιμοποιεί την φράση τήν κάρδοπον,
ο Σωκράτης επισημαίνει ότι αφού το άρθρο είναι θηλυκό η λέξη θα πρέπει να είναι
τήν καρδόπην, υπονοώντας ότι η κλίση
των ουσιαστικών σε –ος/-ον ταιριάζει μόνο σε αρσενικά. Τέλος ο Σωκράτης
σημειώνει ότι το όνομα Ἀμεινίας δεν μπορεί
να είναι αρσενικό, αφού η κλητική του είναι (ὦ) Ἀμεινία (δηλαδή σαν να προέρχεται από θηλυκό ἡ Αμεινία). Ο Στρεψιἀδης συμφωνεί, επισημαίνοντας ότι κάποιος
Αμεινίας δεν είναι άντρας, αφού απέφυγε την στρατιωτική θητεία (686-92). Όλα τα
παραπάνω παρωδούν τις ιδέες του Πρωταγόρα, ο οποίος πιθανώς για πρώτη φορά
διέκρινε με συστηματικό τρόπο τα τρία γραμματικά γένη της Ελληνικής. Ο
Πρωταγόρας ανέπτυξε αυστηρούς κανόνες, τους οποίους στη συνέχεια εφάρμοσε στην
κριτική των λογοτεχνικών κειμένων. Για παράδειγμα ασκούσε κριτική στον Όμηρο,
επειδή χρησιμοποίησε τις λέξεις μῆνις και
πήληξ ως θηλυκές και όχι αρσενικές. Κατά
μια άποψη αυτό μπορεί να υπονοεί ότι ο Πρωταγόρας χρησιμοποιούσε σημασιολογικά
κριτήρια για την απόδοση του γένους στις λέξεις: τα κράνη φοριούνται από
άντρες, ενώ η οργή είναι ηρωικό, αντρικό συναίσθημα, άρα το γένος τους πρέπει να είναι αρσενικό. Ωστόσο μια ιδέα που
εκφράζεται στην Ποιητική του
Αριστοτέλη (1458α8-17) ότι όλα τα ουσιαστικά σε –ς (μαζί και αυτά σε –ξ, -ψ)
πρέπει να είναι αρσενικά ή ουδέτερα, αλλά όχι θηλυκά, μοιάζει να προέρχεται
κατευθείαν από τον Πρωταγόρα, του οποίου η γραμματική θεωρία πρέπει να ήταν όχι
μόνο περιγραφική, αλλά και έντονα κανονιστική, αφού γνωρίζουμε ότι τα
περισσότερα αφηρημένα ουσιαστικά σε -ις είναι στην πραγματικότητα θηλυκά. Άρα ο
γλωσσικός «καθαρισμός» του αριστοφανικού Σωκράτη πρέπει να αντιστοιχεί σε φιλοσοφικές
συζητήσεις της εποχής και αποτελεί μια σατιρική μεγαλοποίηση της υπερβολής των
φιλοσόφων, οι οποίοι κατά τον κωμικό προσπαθούν να ταιριάξουν την γλώσσα στις
θεωρίες τους και όχι το αντίστροφο.
[Πηγή: Andreas
Willi, The Languages of Aristophanes, Oxford 2003]
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου