Η κοινότητα των Θεραπευτών της Αιγύπτου περιγράφεται
από τον Φίλωνα τον Αλεξανδρινό στο
έργο του Περί βίου θεωρητικού. Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι οι
Θεραπευτές αυτοί δεν είναι τίποτα άλλο παρά Εσσαίοι που έδιναν περισσότερο έμφαση στο θεωρητικό βίο, σε
αντίθεση με τους καθαυτό Εσσαίους, οι οποίοι έδιναν έμφαση στον πρακτικό βίο. Αν,
όμως, ο Φίλωνας σκόπευε να αναφερθεί σε Εσσαίους που ασκούν περισσότερο το βίο
της θεωρίας απ’ όσο της δράσης σίγουρα θα είχε κάνει κάποια περαιτέρω σύνδεση
ανάμεσα στους δύο κλάδους της αίρεσης. Είναι προτιμότερο να θεωρήσουμε ότι οι
Θεραπευτές αποτελούσαν μια ιδιαίτερη ομάδα Ιουδαίων εγκατεστημένων έξω από την
Αλεξάνδρεια.
Ο Φίλωνας. όπως αναφέρθηκε,
τοποθετεί τους Θεραπευτές ακριβώς έξω από την Αλεξάνδρεια. Εντούτοις δεν αναφέρει
την ακριβή τοποθεσία διαμονής τους, αν και μας δίνει την περιγραφή της. Ο πλέον
πιθανός τόπος εγκατάστασης της κοινότητας, σύμφωνα με αυτή την περιγραφή,
φαίνεται να είναι ένας μακρύς, χαμηλός ασβεστολιθικός λόφος, ο οποίος απλώνεται
(με κατεύθυνση από τα νοτιοανατολικά προς τα νοτιοδυτικά) στη νοτιοδυτική
πλευρά της Αλεξάνδρειας, περίπου 14 με 18 χιλιόμετρα μακριά από τα δυτικά
τείχη. Εδώ υπάρχει γη κατάλληλη για κατοίκηση και από τις δυο πλευρές του
λόφου, καθώς και χωριά που κύκλωναν το λόφο, όπως αναφέρει το κείμενο. Το μέρος
είναι πιο κοντά στη Μαρεώτιδα λίμνη απ’ όσο στη Μεσόγειο και, επομένως,
βρισκόταν περισσότερο κάτω από την επίδραση της αύρας της λίμνης παρά της θάλασσας.
Στην περιοχή υπήρχαν, σύμφωνα με το Στράβωνα (17.1.14), οι κώμες Πλινθίνη και
Νίκιος καθώς και ένα φρούριο με το όνομα Χερρόνησος. Κοντά απλωνόταν και η πόλη
Μαρέη. Επομένως, η περιοχή δεν ήταν ακατοίκητη. Η κοντινή ύπαρξη οικισμών
αναφέρεται ρητά από το Φίλωνα, η περιγραφή του οποίου υπαινίσσεται ότι αρκετοί
πλούσιοι Αλεξανδρινοί είχαν χτίσει βίλες στην περιοχή. Άρα, η κοινότητα των
Θεραπευτών δεν ήταν όπως αυτή των Εσσαίων εγκατεστημένη στην έρημο. Ήταν μια
αγροτική κοινότητα κοντά στην πόλη.
Μια άλλη σημαντική
διαφορά ανάμεσα στους Εσσαίους και τους Θεραπευτές αφορά τη συμμετοχή γυναικών
στην κοινότητα. Σύμφωνα με το Φίλωνα η κοινότητα των Εσσαίων αποτελούνταν
αποκλειστικά από άντρες. Βέβαια ο Ιώσηπος αναφέρει ότι ορισμένοι Εσσαίοι παντρεύονταν,
φαίνεται όμως ότι οι γυναίκες τους δεν αποτελούσαν μέλη της κοινότητας.
Αντίθετα, στην αλεξανδρινή ιουδαϊκή κοινότητα των Θεραπευτών μετείχαν και
γυναίκες που είχαν τον ίδιο ζήλο με τους άντρες για το θεωρητικό βίο. Μολονότι
ο Φίλωνας δεν το αναφέρει πουθενά ρητά, εντούτοις απ’ όσα λέει γίνεται φανερό
ότι η κοινότητα των Θεραπευτών αποτελούνταν από μέλη της πεπαιδευμένης ανώτερης
τάξης της Αλεξάνδρειας. Όχι μόνο οι άντρες αλλά και οι γυναίκες ήταν ικανές για
ανάγνωση. Αυτό το γεγονός φαίνεται να υποδηλώνει ότι οι γυναίκες αυτές προέρχονταν
από πλούσιες οικογένειες, οι οποίες είχαν την οικονομική δυνατότητα να
παράσχουν παιδεία και στα θηλυκά τους μέλη. Σε ένα πλούσιο σπίτι ο παιδαγωγός
μπορούσε να συνοδεύει και τα αγόρια και τα κορίτσια σε κάποιο σχολείο που παρείχε
βασική εκπαίδευση ή ένας μορφωμένος δούλος να τα διδάσκει στο σπίτι. Επίσης,
όσοι μετείχαν στην κοινότητα είχαν την υποχρέωση να αφήσουν τα υπάρχοντά τους
στους συγγενείς και τους φίλους τους. Η υποχρέωση φαίνεται να υποδηλώνει ότι
πολλά μέλη της κοινότητας είχαν αρκετή περιουσία, ώστε να παρουσιάζεται η
ανάγκη να διευθετήσουν την παράδοσή της.
Οι Θεραπευτές, άντρες και
γυναίκες, είχαν την ικανότητα να συνθέτουν ψαλμούς και ύμνους προς το Θεό σε
κάθε είδους μέτρο και μελωδία και στον κατάλληλο ρυθμό. Οι Θεραπευτές συγκροτούσαν
χορωδίες. Οι χοροί αυτών των χορωδιών αποτελούνταν βασικά από άντρες και
παιδιά, αλλά και οι γυναίκες και τα κορίτσια μπορούσαν να σχηματίσουν
ξεχωριστούς χορούς και να σμίξουν τη φωνή τους με τους άντρες. Ταυτόχρονα με το
τραγούδι χόρευαν.
Ο Φίλωνας χαρακτηρίζει τα
παλαιότερα μέλη της ομάδας ως ανθρώπους καλής καταγωγής, μεγαλωμένους με τη
φιλοσοφία. Καλλιεργούσαν από πολύ νέοι το θεωρητικό κομμάτι της φιλοσοφίας, που
είναι συνάμα το πιο ωραίο και θεϊκό. Τέτοιου είδους περιγραφές υποδηλώνουν ότι
τα μέλη της κοινότητας των Θεραπευτών προέρχονταν από τους εκλεπτυσμένους
κύκλους Ιουδαίων, στους οποίους ανήκε και ο Φίλωνας. Ο κύριος όγκος των μελών
πρέπει να προερχόταν από την αλεξανδρινή ιουδαϊκή κοινότητα, μερικά όμως μέλη μπορεί
να προέρχονταν και από την υπόλοιπη Αίγυπτο. Ο αριθμός τους δεν πρέπει να ήταν
μεγάλος: όταν ο Φίλωνας περιγράφει τα συμπόσια τους, αναφέρει την ύπαρξη ενός
και μόνου τραπεζιού για τους άνδρες στα δεξιά της αίθουσας, στο οποίο θα έπρεπε
ίσως να προστεθεί και ένα τραπέζι για τις γυναίκες στα αριστερά. Επιπλέον, ο
Φίλωνας δε φαίνεται να υπαινίσσεται την ύπαρξη κάποιας άλλης ανάλογης ασκητικής
κοινότητας στην Αίγυπτο.
Οι Θεραπευτές φαίνεται
ότι εγκατέλειπαν τις εκλεπτυσμένες αστικές τους συνήθειες, προκειμένου να
υιοθετήσουν το θεωρητικό βίο. δηλαδή μια ζωή αφιερωμένη στην ανάγνωση και το
στοχασμό επί των Γραφών. Απώτερο στόχο τους είχαν την πνευματική τους φώτιση
και για να το πετύχουν αυτό ακολουθούσαν ένα είδος φιλοσοφικού ιουδαϊσμού
παρόμοιου με του Φίλωνα, αλλά ίσως όχι ταυτόσημου. Η γνώση που έχει ο Φίλωνας
για τις τελετές και τους κανόνες της κοινότητας ίσως προέρχεται από άμεση
εποπτεία: μπορεί να τους είχε επισκεφτεί προσωπικά ή να είχε αντλήσει
πληροφορίες από κάποιον αυτόπτη. Δε χρειάζεται να υιοθετήσουμε την άποψη ότι
υπήρξε για ένα διάστημα μέλος της κοινότητας.
Δεν υπήρχαν σκλάβοι ως
μέλη της κοινότητας ή ως προσωπικό υπηρεσίας στις κοινές τράπεζες. Όλα τα μέλη
ήταν ελεύθεροι. Υπήρχε, όμως, ένα πλήθος νέων, το οποίο φαίνεται ότι έπαιζε
σημαντικό ρόλο στην οργάνωση της κοινότητας. Αυτοί οι νέοι υποκαθιστούσαν τους δούλους
ή τα παιδιά, αφού θεωρούσαν τους παλαιότερους ως γονείς τους. Οι νέοι
προσέφεραν την υποστηρικτική δομή, η οποία ήταν απαραίτητη, προκειμένου οι
πρεσβύτεροι να αφοσιωθούν αποκλειστικά στο θεωρητικό βίο. Είναι οι άνθρωποι που
φρόντιζαν για τις πρακτικές ανάγκες. Ο Φίλωνας υπαινίσσεται ότι αυτοί οι νέοι
είχαν γίνει δεκτοί στην κοινότητα κατόπιν αυστηρής επιλογής. Εκτός από το να
εξυπηρετούν τις πρακτικές ανάγκες της κοινότητας, συμμετείχαν εν μέρει στις πνευματικές
της δραστηριότητας: άκουγαν τους λόγους, χειροκροτούσαν και τραγουδούσαν.
Φαίνεται ότι ήταν πνευματικά παιδιά των πρεσβυτέρων. Επομένους, η δομή της
κοινότητας των Θεραπευτών φαίνεται ότι στηριζόταν σε μια διχοτόμηση ανάμεσα στα
πρεσβύτερα μέλη, τα οποία ήταν πλήρως αφιερωμένα στο θεωρητικό βίο, και στα
νεότερα μέλη, που αναλάμβαναν όλες τις πρακτικές δραστηριότητες. Τα νεότερα
μέλη, φυσικά, θα περίμεναν υπομονετικά μέχρι να μπορέσουν κι αυτά με τη σειρά
τους να αφοσιωθούν στο θεωρητικό βίο. Άνθρωποι που δεν είχαν γίνει ακόμη δεκτοί
ως μέλη ή είχαν εκφράσει κάποιο ενδιαφέρον προσχώρησης στην κοινότητα πρέπει να
διέθεταν τη δυνατότητα να αναμιγνύονται με τα νέα μέλη και να παρακολουθούν τις
δραστηριότητές της. Αυτό εξηγεί το πώς ο Φίλωνας ή η πηγή του μπόρεσε να κάνει
την περιγραφή αυτών των δραστηριοτήτων χωρίς να είναι μέλος της ομάδας.
Υπάρχουν αναμφισβήτητες
ομοιότητες ανάμεσα στον τρόπο ζωής των Θεραπευτών και τον τρόπο ζωής των πρώτων
χριστιανών μοναχών της Αιγύπτου. ιδιαίτερα αυτών που ασκήτεψαν στην έρημο της
Νιτρίας. Αυτός είναι ο λόγος που θεωρήθηκαν από τους χριστιανούς Πατέρες ως
πρότυπο της χριστιανικής ασκητικής ζωής. Ήδη ο Ευσέβιος Καισαρείας στην Εκκλησιαστική ιστορία του (2.16.2 κ.εξ.)
υποστήριζε λανθασμένα ότι οι Θεραπευτές του Φίλωνα ήταν οι πρώτοι χριστιανοί μοναχοί και
ότι ο ίδιος ο Φίλωνας είχε προσχωρήσει σ’ αυτούς. Η άποψη του Ευσέβιου
κυριάρχησε ανάμεσα στους μελετητές του Φίλωνα ακόμη και ως τα τέλη του 18ου
αιώνα μ.Χ. Πραγματικά: ο αναχωρητικός χαρακτήρας της κοινότητας, η απάρνηση των
προσωπικών περιουσιακών στοιχείων, η απομόνωση κατά τις έξι μέρες της εβδομάδας
και η συνάθροιση του Σαββάτου με σκοπό την κοινή προσευχή και τράπεζα, η αυστηρότητα
του ωραρίου δραστηριοτήτων, η διαρκής προσήλωση της σκέψης στο Θεό, η διαρκής
προσευχή, η μελέτη των Γραφών, όλα αυτά αποτελούσαν χαρακτηριστικά της ζωής και
των χριστιανών αναχωρητών της ερήμου. Η μεγάλη διαφορά, εντούτοις, ανάμεσα στον
ασκητισμό των Θεραπευτών και το χριστιανικό μοναχισμό φαίνεται να προέρχεται
από τη συμμετοχή των χριστιανών μοναχών στη Θεία Ευχαριστία. Αυτή η συμμετοχή
έχει προφανή εκκλησιολογική σημασία. Αποτελεί μια ζωντανή μαρτυρία ότι οι
μοναχοί αποτελούν ένα ακέραιο κομμάτι της Εκκλησίας. Ο τρόπος ζωής τους έχει
την ευλογία της Εκκλησίας και δεν αποτελεί εξωεκκλησιαστική δραστηριότητα.
Αντίθετα, οι Θεραπευτές φαίνεται ότι αποτελούσαν ένα σώμα ασκητών που η
ενσωμάτωσή τους στον κύριο κορμό του ιουδαϊσμού ήταν εν μέρει πολύ λεπτή.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου