Η
λατρεία του Απόλλωνος στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας, υπονοείται,
εμμέσως, ήδη από τον ομηρικό ύμνο στον θεό[1]. Στον
τριακοστό στίχο αναφέρεται στον Άθω και υπονοεί ότι θα πρέπει να υπήρχε λατρεία
του θεού στην περιοχή. Παράλληλα, στον στίχο 216 περιγράφοντας την πορεία της
καθόδου του θεού από τον Όλυμπο, αναφέρει ότι πρώτα πήγε στην περιοχή της
Πιερίας.
Οι
αναφορές αυτές του ομηρικού ύμνου είναι ιδιαιτέρως σημαντικές, καθώς αποτελούν
τις πρωιμότερες αναφορές των πηγών της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, όπου υποδηλώνεται, έστω και με
έμμεσο τρόπο, η λατρεία του θεού στην περιοχή. Η σύνδεση του Απόλλωνος με την
περιοχή της Πιερίας είναι γνωστή από την ελληνική μυθολογία, καθώς στην περιοχή
αυτή ο θεός έβοσκε τα κοπάδια του Αδμήτου[2], κατά την
διαδικασία του εξαγνισμού του από το μίασμα της πυθοκτονίας. Από αναθηματική
επιγραφή που βρέθηκε μεταξύ του Πλαταμώνα και του χωριού Παππαπούλη
πληροφορούμαστε ότι ο Απόλλων είχε και το επίθετο Πιεριώτης[3], γεγονός
το οποίο ενισχύει την πεποίθηση για λατρεία του θεού στην περιοχή της Πιερίας.
Πέραν
της Πιερίας, από τον Ησύχιο πληροφορούμαστε ότι στην πόλη Ιχναί της Μακεδονίας
λειτουργούσε μαντείο του θεού, ενώ ο Στέφανος Βυζάντιος καταγράφει ότι στην
πόλη Πύθιον, την οποία ταυτίζει με την αρχαία Βάλλα, τελούνταν Πύθια προς τιμήν
του Απόλλωνος[4].
Η ύπαρξη μαντείου του θεού, πιθανότατα τοπικής εμβέλειας, δεν μας προξενεί
έκπληξη, καθώς ο Απόλλων ήταν ο θεός της μαντικής. Εκτός από το δελφικό
μαντείο, του οποίου η εμβέλεια ξεπερνούσε τα όρια του ελληνικού κόσμου, μαντεία
του θεού υπήρχαν και σε άλλες πόλεις, όπως για παράδειγμα στην πόλη Παγασαί της
Θεσσαλίας, στην πόλη Άβαι της Φωκίδος, στην Λέσβο, καθώς και στα παράλια της
Μικράς Ασίας. Επομένως, η ύπαρξη μαντείου του θεού και στην μακεδονική πόλη
Ιχναί δεν μας προκαλεί εντύπωση.
Η
λατρεία του Απόλλωνος στο Πύθιον της Μακεδονίας, από την άλλη, πέραν της
αναφοράς του Στέφανου Βυζάντιου, θα μπορούσε να υποτεθεί και από το όνομα της
πόλης. Ο Απόλλων θα λατρευόταν με την ιδιότητα του Πυθίου και είναι πολύ πιθανό
το ιερό του να ήταν το σπουδαιότερο της πόλης. Οι αγώνες που τελούνταν προς
τιμήν του ονομάζονταν Πύθια[5]
και κατά πάσα πιθανότητα, κατ' αναλογίαν και με τους δελφικούς αγώνες, θα
μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι θα περιελάμβαναν γυμνικούς και μουσικούς αγώνες,
ενώ το πιθανότερο είναι ότι οι νικητές θα στεφανώνονταν με στεφάνι δάφνης, το
ιερό φυτό του θεού. Η απουσία, όμως, πληροφοριών δυσχεραίνει σημαντικά την
οποιαδήποτε προσπάθεια για περαιτέρω ανάλυση και ερμηνεία.
Από
τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, στα οποία γίνεται λόγος για την
εκστρατεία του Αλεξάνδρου Γ' στην Ανατολή, δεν απουσιάζουν οι αναφορές, όπου ο
Αλέξανδρος θυσίασε στον Απόλλωνα. Ο Φιλόστρατος αναφέρει ότι, μόλις ο
Αλέξανδρος πέρασε τον ποταμό Υδραώτη και κατευθυνόταν προς τον Ύφασι[6],
έκτισε βωμούς για τον Πατέρα Άμμωνα, τον Αδελφό Ηρακλή, την Αθηνά Πρόνοια, τον
Δία Ολύμπιο, τον Ινδό Ήλιο και τον Δελφό Απόλλωνα.
Και
ο Αρριανός μας δίνει την πληροφορία ότι δύο φορές ο Αλέξανδρος θυσίασε στον
Απόλλωνα, μία στην χώρα των Αριασπών και μία στην Ινδία. Στην Ινδική αναφέρει
ότι θυσίασε στον Απόλλωνα Αλεξίκακο, στον Δία Σωτήρα, στον Ηρακλή, στον
Ποσειδώνα και στους άλλους θαλάσσιους θεούς για την σωτηρία του στρατού και
τέλεσε γυμνικούς και μουσικούς αγώνες, καθώς και πομπή προς τιμήν των θεών. Το
επίθετο Αλεξίκακος μπορεί να συνδέεται με την ιδιότητα του Απόλλωνος ως θεού
θεραπευτή. Εδώ, όμως, το πιθανότερο είναι να έχει σχέση με την σωτηρία του
στρατού και να υπονοεί την συμβολή του στην απομάκρυνση του κινδύνου. Άλλωστε,
και το επίθετο Σωτήρ, που συνοδεύει το όνομα το Διός στο συγκεκριμένο χωρίο του
Αρριανού, παραπέμπει στην σωτήρια θεϊκή επέμβαση για την αποτροπή των κινδύνων.
Έμμεση
πληροφόρηση για την θέση του Απόλλωνος στην λατρεία των Μακεδόνων αντλούμε και
από τα αναθήματα βασιλέων και στρατηγών της Μακεδονίας στο πανελλήνιο ιερό του
θεού στους Δελφούς. Η πρώτη ανάθεση βασιλέως της Μακεδονίας που αναφέρεται από
τον Ηρόδοτο είναι ο ανδριάντας του Αλεξάνδρου Α' του Φιλέλληνος. Ο χρόνος της
ανάθεσης δεν αναφέρεται από τον συγγραφέα, αλλά μας πληροφορεί ότι το ανάθημα
των Ελλήνων στο δελφικό ιερό, μετά την νίκη τους στην ναυμαχία της Σαλαμίνος,
στήθηκε δίπλα από των ανδριάντα του Αλεξάνδρου Α'. Η συμβολή του Μακεδόνος
βασιλέως στην επικράτηση των Ελλήνων εναντίον των Περσών, μας επιτρέπει να
υποθέσουμε ότι ο Αλέξανδρος Α' ανέθεσε στους Δελφούς, μιμούμενος τους
υπόλοιπους Έλληνες, αμέσως μετά τα Περσικά. Η απουσία, όμως, περαιτέρω
πληροφοριών μόνο υποθέσεις μας επιτρέπει να διατυπώσουμε.
Σύμφωνα
με τον Αθήναιο, στους Δελφούς υπήρχε και ανδριάντας του Φιλίππου Β'. Η
αποφασιστική συμβολή του στον Γ’ Ιερό πόλεμο και η αναγόρευσή του σε πρόεδρο
της Δελφικής Αμφικτιονίας ερμηνεύει, εν μέρει, την βούληση του Φιλίππου Β' να
αναθέσει στο ιερό των Δελφών. Επιπλέον, οι αναθέσεις του σε πανελλήνια ιερά,
όπως των Δελφών, αλλά και της Ολυμπίας, δεν θα πρέπει να είναι έξω από μία
γενικότερη προσπάθεια του Φιλίππου να αντικρούσει την εναντίον του προπαγάνδα
περί βαρβαρικής καταγωγής αυτού και των Μακεδόνων. Πέραν, επομένως, της όποιας
θεοσέβειας και ευλάβειας αυτής του της πράξης, πιθανότατα ενέχει και πολιτικές
πτυχές, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο επιβολής του στις πόλεις της νοτίου Ελλάδος
και ενοποίησης τους, υπό την ηγεσία του, εναντίον του κοινού εχθρού. Δεν θα μπορούσαμε
να φανταστούμε ιδανικότερο τόπο προβολής προσωπικοτήτων, πόλεων ή πολιτικών από
τα ιερά πανελλήνιας εμβέλειας, όπου προσκυνητές από κάθε περιοχή της ελληνικής
επικράτειας συνέρρεαν για να λάβουν μέρος στους πανελλήνιους αγώνες, να
συμβουλευθούν το μαντείο ή απλώς να εκδηλώσουν την ευσέβειά τους προς την
λατρευόμενη θεότητα. Μετά τον Φίλιππο στους Δελφούς ανέθεσε και ο Αλέξανδρος,
καθώς και ο Κρατερός, σύμφωνα με τα όσα μας αναφέρει ο Πλούταρχος.
Οι
πληροφορίες που αντλούμε από τις αρχαίες πηγές για τα αναθήματα των επιφανών
ανδρών της Μακεδονίας είναι ελάχιστες. Θα πρέπει, βέβαια, να θεωρήσουμε ότι στο
ιερό των Δελφών θα ανέθεταν και απλοί πολίτες από την Μακεδονία, των οποίων,
όμως, τα ονόματα δεν μας έχουν σωθεί από τα κείμενα. Άλλωστε, η ύπαρξη θησαυρών
στους Δελφούς πόλεων της Μακεδονίας μαρτυρεί την ακτινοβολία,
καθώς και την επίδραση του ιερού στον μακεδονικό χώρο. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι
υπήρχε στο δελφικό ιερό θησαυρός των Ποτειδαιατών[7] και ανάθεση των κατοίκων του
Δίου[8],
ενώ ο Πλούταρχος αναφέρει ότι οι κάτοικοι της Ακάνθου κατασκεύασαν τον θησαυρό
τους στους Δελφούς, μετά την νίκη τους έναντι των Αθηναίων[9].
Τέλος,
τον συμβουλευτικό ρόλο του μαντείου αναγνώριζαν οι Μακεδόνες βασιλείς, σύμφωνα
με τα όσα οι ίδιες οι πηγές μας διασώζουν. Ο Περδίκκας συμβουλεύτηκε το
μαντείο, όταν θέλησε να επεκτείνει το κράτος του, σύμφωνα με τον Διόδωρο
Σικελιώτη, ενώ και ο Φίλιππος έστειλε αντιπρόσωπο για να το συμβουλευτεί. Ο
ίδιος, δε, ο Αλέξανδρος, πριν ξεκινήσει την εκστρατεία του μετέβη αυτοπροσώπως
στο δελφικό ιερό για να πληροφορηθεί για την έκβαση του εγχειρήματος του.
Όλα
τα παραπάνω μπορεί να μην μας δίνουν άμεσες πληροφορίες για την παρουσία του
θεού στον μακεδονικό χώρο, παρ' όλα αυτά είναι ιδιαιτέρως σημαντική η συμβολή
τους για την πληρέστερη κατανόηση της λατρείας του θεού στην Μακεδονία. Η
ανάθεση στο μεγαλύτερο ιερό του Απόλλωνος στον ελλαδικό χώρο από επιφανείς
Μακεδόνες, καθώς και από πόλεις της Μακεδονίας, τόσο αποικιών των πόλεων της
νοτίου Ελλάδος, όπως η Άκανθος και η Ποτίδαια, όσο και από σημαντικές πόλεις
του μακεδονικού βασιλείου, όπως η πόλη του Δίου, σε συνδυασμό με την αναγνώριση
του συμβουλευτικού ρόλου του μαντείου, μας οδηγούν στην σκέψη ότι ο Απόλλων
ήταν για τους Μακεδόνες, όπως και για όλους τους υπόλοιπους Έλληνες, μία από
τις σημαντικότερες θεότητες.
[ΠΗΓΗ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΒΟΥΒΟΥΛΗΣ, Ο ΑΠΟΛΛΩΝ ΣΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΧΩΡΟ, ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ, Α.Π.Θ., 2007, 9-12. Σημ.: διατήρησα την ορθογραφία του πρωτότυπου κειμένου και παρέλειψα μερικές δευτερεύουσες υποσημειώσεις]
[1] Εις Απόλλωνα,
στιχ. 30 και 216.
[2] Πρβλ. Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη,
3.112.
[3] Πρόκειται για αναθηματική
στήλη που βρίσκεται στο Μουσείο Λάρισας (αριθ. 586).
[4] Δεν αποκλείεται να
αναφέρεται σε τέλεση εορτών κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας.
[5] Αξίζει να αναφερθεί ότι σε επιγραφή
από την Θεσσαλονίκη (ΙG VII, 1856) πληροφορούμαστε ότι τον 3ο αι. μ.X. τελούνταν Πύθια και στην πόλη της Θεσσαλονίκης προς
τιμήν του θεού.
[6] Το 326 π. X.
[7] Για
τους Ποτειδαιάτες αναφέρει ότι κατασκεύασαν τον θησαυρό από ευσέβεια προς τον Απόλλωνα (Παυσανίας,
X. 11.5).
[8] Παυσανίας, Χ.13.5.
[9] Πρόκειται για τα γεγονότα
του 424 π. X., όπου ο στρατηγός της Σπάρτης Βρασίδας συνέλαβε την ιδέα να επιτεθούν
οι Λακεδαιμόνιοι εναντίον των
Αθηναίων στα συμμαχικά εδάφη τους στην Θράκη.
Παράλληλα, σκέφτηκε να συμμαχήσουν με τον βασιλιά της Μακεδονίας
Περδίκκα, καθώς και με τις πόλεις της Χαλκιδικής
χερσονήσου, οι οποίες επιθυμούσαν να απαλλαγούν από την αθηναϊκή
κυριαρχία. Το φθινόπωρο του ίδιου έτους οι
Λακεδαιμόνιοι κατόρθωσαν να καταλάβουν την Αμφίπολη,
την σημαντικότερη κτήση των
Αθηναίων στην περιοχή. Ο Βρασίδας
παρουσιαζόταν ως ο απελευθερωτής των πόλεων από την αθηναϊκή
κυριαρχία, γεγονός το οποίο φαίνεται και στο χωρίο
αυτό του Παυσανία.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου